امروز که به روز ولادت امام رضا(ع) نزدیکه، خیلی کم لطفیه که در مورد ایشون کتابی معرفی نکنیم…
درباره ی کتاب
عُیونُ أخْبارِ الرّضا یا عیون الأخبار کتابی حدیثیدرباره زندگی، آثار و روایات امام رضا(ع) نوشته شیخ صدوق عالم دینی شیعه امامیه.
حدیث این کتاب در ۶۹ باب تنظیم شده است که بخشی از آنها گفته‌های خود امام رضا(ع) است و بخشی دیگر احادیثی است که او از امامان پیش از خود، روایت کرده است.
عیون اخبار الرضا موضوع واحدی ندارد و به همین سبب در موضوعات مختلفی چون فقهی،اخلاقی، سیره و کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود.
محتویات
- درباره ی مؤلف
- تاریخ نگارش
- سابقه ی تک نگاری در مورد امام رضا(ع)
- انگیزه تألیف
- محتوا
- اهمیت
- پژوهش درباره ی کتاب
- چاپ و نشر
۱٫درباره مؤلف
نوشتار اصلی: شیخ صدوق
محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی مشهور به شیخ صدوق، عالم بزرگ شیعی قرن چهارم هجری قمری است. سال تولد وی پس از ۳۰۵ق، وفاتش ۳۸۱ق و مدفنش ری است. او را بزرگ‌ترین محدّث و فقیه مکتب حدیثی قم به شمار آورده و حدود ۳۰۰ اثر علمی به او نسبت داده‌اند که بسیاری از آنها مفقود شده است. کتاب من لا یحضره الفقیه از کتب اربعه شیعه اثر او است.
۲٫تاریخ نگارش
شیخ صدوق احتمالا این کتاب را پس از وفات رکن الدوله بوبهی، یعنی پس از سال ۳۶۶ق نگاشته است.
۳٫سابقه تک‌نگاری درباره امام رضا(ع)
قبل از عیون الاخبار، تک نگاری‌هایی درباره امام رضا(ع) نگارش یافته است:
- «وفاه الرضا» اثر عبدالسلم بن صالح معروف به ابو الصلت هروی
- «اخبار علی بن موسی الرضا» اثر عبد العزیز بن یحیی جلودی
۴٫انگیزه تألیف
بنا به گفته شیخ صدوق در مقدمه کتاب، زمانی که صاحب بن عباد دیلمی – وزیر وقت و حاکم شیعی آن دوران – در مدح و ستایش امام رضا (ع) اشعاری را می‌سراید و آن را به او هدیه می‌دهد، وی نیز کتاب عیون اخبار الرضا را به پاس زحمات صاحب بن عباد نگاشته، به او اهدا می‌کند.
شیخ می‌نویسد:«هدیه‌ای بهتر از این کتاب که از معارف بیکران امام رضا(ع) تألیف شده نیافتم تا در پاسخ دو قصیدۀ ابن عباد بفرستم».
او دو قصیدۀ صاحب را نیز در مقدمۀ کتابش آورده است که چند بیت ابتدایی آن به این شرح است:
| یا سائرا زائرا إلی طوس | مشهد طهر و أرض تقدیس | |
| أبلغ سلامی الرضا و حط علی | أکرم رمس لخیر مرموس | |
| و الله و الله حلفه صدرت | من مخلص فی الولاء مغموس | |
| إنی لو کنت مالکا إربی | کان بطوس الفناء تعریس | |
| و کنت أمضی العزیم مرتحلا | منتسفا فیه قوه العیس | |
| لمشهد بالذکاء ملتحف | و بالسناء و الثناء مأنوس |
ای که به زیارت طوس -محلّ پاک و سرزمین قداست- رهسپاری! سلام مرا به حضرت رضا(ع) برسان و نزد بهترین قبر که صاحب آن بهترینِ به خاک سپردگان است فرود آی.
قسم به خداوند، قسمی که از انسانی مخلص و غرق در ولای اهل بیت صادر شده است.
که اگر برآوردن آرزوهایم به دست خودم بود، در مقابل خانه (حضرت رضا) در طوس اقامت می‌گزیدم.و همچون شتران تیزپا می‌دویدم، به سمت حرمی که از نور و درخشندگی پوشیده شده و با نور و علوّ مقام مدفون است و همدم.
۵٫محتوا
در این کتاب مباحث متنوعی آمده است:
- باب اول: چرا امام رضا (ع)، رضا نامیده شد؟
- باب دوم: اطلاعاتی در مورد مادر امام رضا(ع).
- باب سوم: در مورد تولد حضرت رضا(ع).
- باب چهارم: روایاتی که از امام هفتمدر مورد جانشینی امام رضا(ع) مطرح شده است.
- باب پنجم: وصیتنامه امام موسی کاظم(ع).
- باب ششم: امامت امام رضا(ع)
- باب هفتم: احوالات امام موسی کاظم با هارون الرشید و موسی بن مهدی.
- باب هشتم: درمورد شهادت امام هفتم(ع).
- باب نهم: در مورد ساداتی که هارون به شهادت رساند.
- باب دهم: در مورد واقفیون
- باب یازدهم: خطبه های امام رضا(ع) در مورد توحید
- باب دوازدهم: مناظرات امام درباره توحید
- باب سیزدهم: مناظره امام رضا با سلیمان مروزی
- باب چهاردهم: مناظره با علمای ادیان دیگر.
- باب پانزدهم: مناظره در مورد عصمت انبیا
- باب شانزدهم: در مورد اصحاب رس
- باب هفدهم: در مورد آیه «و فدیناه بذبح عظیم».
- باب هجدهم: در مورد کلام پیامبر اکرم که فرمود : «اناابن الذبیحین» (من پسر دو سربریده‌ام).
- باب نوزدهم: علامت‌های امام معصوم(ع).
- باب بیستم: مقام و مرتبه امام(ع).
- باب بیست و یکم: در مورد ازدواج حضرت رضا(ع).
- باب بیست و دوم: در مورد مرتبه و انواع ایمان.
- باب بیست و سوم: مناظره با مامون درمورد فرق بین عترت و امت.
- باب بیست و چهارم: در مورد ماجرایی از حضرت علی(ع).
- باب بیست و پنجم: در مورد زید بن علی
- باب بیست و ششم: در مورد فنون مختلف.
- باب بیست و هفتم: در مورد هاروت و ماروت
- باب بیست و هشتم تا سی ویکم: در مورد مسائل مختلف از زبان حضرت.
- باب سی و دوم: نامه‌ها به محمد بن سنان
- باب سی و سوم: روایات فضل بن شاذان
- باب سی و چهارم: در مورد نقاط قوت اسلام و شریعت.
- باب سی و پنجم: در مورد حضور حضرت در نیشابور و خانه‌ای که ان حضرت داخل شدند.
- باب سی و ششم: در مورد خانه‌های حضرت و رفت و آمدها.
- باب سی و هفتم: در مورد روایتی نادر.
- باب سی و هشتم: حرکت حضرت به طوس و سپس به مرو.
- باب سی و نهم: در مورد مسئله قبول ولایت عهدی و مخالفان و موافقان.
- باب چهلم: نماز باران و اتفاقات پیرامون آن.
- باب چهل و یکم: رفتارهای زشت مامون با حضرت.
- باب چهل و دوم: اشعاری که امام در پاسخ به رفتارهای مأمون ایراد می‌فرمود.
- باب چهل و سوم: در مورد اخلاق پسندیده و عبادات امام.
- باب چهل و چهارم: منازعات مأمون برای اثبات برگزیده بودن امام علی و امام رضا(ع).
- باب چهل و پنجم: در مورد شیوه احاطه اهل بیت بر علوم و رد غلات
- باب چهل و ششم: ۴۲ خبر در مورد اثبات ولایت امام.
- باب چهل و هفتم: نفرین کردن امام یکی از دشمنان را،
- باب چهل و هشتم: : در مورد خبرهایی که امام رضا از آینده مأمون داد.
- چهل و نهم: نفرین کردن برمکیان، و خبری که امام در مورد ناتوان بودن هارون در آزار به خود داده بود.
- باب پنجاهم: روایتی که در مورد مدفن امام رضا(ع) و اثبات حقانیت و امامت آن جناب است.
- باب پنجاه و یکم: آینده نگری امام از مسموم کردنش و مدفنش.
- باب پنجاه و دوم: روایاتی در شان حضرت رضا و محبت آن جناب در دل محبان.
- باب پنجاه و سوم: اینکه امام همه زبان‌ها را می‌داند.
- باب پنجاه و چهارم: پاسخ سوالات حسن بن علی الوشا قبل از پرسشش.
- باب پنجاه و پنجم: پاسخ به سوال ابی قره.
- باب پنجاه و ششم: مناظره با یحیی ضحاک سمرقندی.
- باب پنجاه و هفتم: صحبت‌های امام با برادرش زید بن موسی
- باب پنجاه و هشتم: مسموم شدن امام(ع).
- باب نجاه و نهم: روایتی در باب خلافت امام جواد(ع).
- باب شصتم: مکر و حیله مأمون در خوراندن زهر به امام.
- باب شصت و یکم تا شصت و پنجم: در مورد مسمومیت و زهر و ماجراهایش.
- باب شصت و ششم: ثواب زیارت حرم حضرت معصومه(س).
- باب شصت و هفتم : در مورد کیفیت زیارت حضرت رضا (ع).
- باب شصت و هشتم: در مورد زیارت وداع با حضرت رضا(ع).
- باب شصت و نهم: در مورد زیارتی که وارد شده برای امام علیه‌السلام و جمیع ائمه و در مورد معجزات حضرت رضا(ع).
شیخ صدوق در اینجا همانند دیگر کتبش سلسله اسناد برخی روایات را به طور کامل ذکر کرده و در برخی موارد به صورت مرسله آورده یا به ذکر برخی راویان اکتفا کرده است.
۶٫اهمیت
عیون الاخبار از منابع مهم روایی شیعه به شمار می‌آید و مانند دیگر آثار شیخ صدوق از ارزش و اعتبار خاصی برخوردار است و پس از تألیف آن مورد استناد کتب بعدی قرار گرفته است و از مصادر بحار نیز است.
میرداماد در مدح این کتاب سروده است:
| عیون أخبار الرضا صیقل تجلوعن القلب صداء الکربلم یبد للدهر نظیرا لهالناظر فی الشرق و الغربو کل فن فی أسالیبهایکفیک و تخلیه السربکالشمس من نور الهدی مشرقبالسلم یقضی وطر القلب |
عیون اخبار الرضا، جلادهنده‌ای است که زنگار غم را از قلب انسان می‌زداید.
در تمام روزگار و در نگاه هیچ بیننده‌ای کتابی مانند این کتاب نگاشته نشده است.
هر دانشی که بخواهی در آن است و تو را بی‌نیاز می‌کند.
مانند خورشید از نور هدایت می‌درخشد و آرزوی قلب را برآورده می‌سازد.
۷٫پژوهش‌ها درباره کتاب
تعداد ترجمه‌ها و شروح این کتاب به پانزده شرح و بیش از ده ترجمه می‌رسد.
۷٫۱٫ شروح و تعلیقه‌ها
مهم‌ترین شرح‌ها و تعلیقه‌ها آن عبارت‌اند از:
- لوامع الأنوار که توسط سیّد نعمت اللّه جزایری (م ۱۱۱۲ ق) نوشته شده است.
- شرح فارسی شیخ محمد علی حزین زاهدی گیلانی (م ۱۱۸۱ ق).
- شرح مولی هادی بنابی (م ۱۲۸۱ ق) از شاگردان شیخ مرتضی انصاری.
- شرح فارسی سید علی اصغر شوشتری اخلاقی.
- حواشی سید حسین مجتهد قزوینی.
- تعلیقات سید حسین بن حسن عاملی کرکی.
۷٫۲٫ ترجمه‌ها
برخی ترجمه‌های این کتاب؛
- ترجمه محمد صالح بن محمدباقر قزوینی.
- ترجمه سید جلیل میرزا ذبیح‌الله بن میرزا هدایهالله.
- ترجمه مولی علی بن طیفور بسطامی
- ترجمه سید علی بن محمد بن اسد الله امامی.
- ترجمه محمد تقی بن محمد باقر اصفهانی.
- ترجمه کاشف النقاب.
- ترجمه‌ای به نام برکات المشهد المقدس.
- ترجمه یکی از اهل مشهد در سال ۱۲۴۵ هجری که به امر سید محمد بن سید دلدار علی نقوی نصیرآبادی نوشته شده است.
- ترجمه علامه مجلسی ، که بخشهایی از کتاب را مانند خطبه الرضا (خطبه توحید امام رضا ع) و نیز مأموریت رجاء بن ابی زحاک برای دعوت امام رضا به خراسان را ترجمه کرده است.
- ترجمه‌ای از محمد باقر ساعدی خراسانی
۸٫ چاپ و نشر
عیون الاخبار، اولین‌بار در سال ۱۲۷۵ق، در تهران چاپ سنگی شد. بعد از آن بارها در کشورهای اسلامی مثل لبنان، عراق و ایران و در شهرهایی مثل نجف ، قم و بیروت چاپ شده است.
معروف‌ترین چاپ این کتاب، انتشارش در سال ۱۳۱۷ق، به دست حاج نجم الدوله، در تهران بود.